Onder d’n Kroezeboom

K. Zwart

In vroggere tieden was ’n olde alleenstaonde boom met wiet oetstaonde täkke an et kruuspunt van twee wegen oaver de esch of deur den enk de trots van ’n darp. Daor konnen de harde warkers in den tied van ‘e rogge ‘en pleksken vinden um ‘en uurken boeten de gjeujende zunne van ’t wark oet te rusten in ‘e schemme (schaduw). En in ’t darp was zo’n boom veur ’n gezellig zitjen as eknipt.

Wi hebt in ons darp ook mennigen beduusd zwaoren boom ehad. Maor die bunt met den cykloon van 1925 ummewaeid of al eerder ekapt van wege eur brekhaftigen older. Op et marktplein bi de karke ‘en hoogen iepe, die ’n ende boaven et dak van ‘e karke oetstak; an ‘e ingank van ‘e steege die-t-ze inverdeend den Gribus neumt, ‘en onbesoesd mooien vleugelmännekesboom (eschdoorn); bi ’t hotel ’n heel olde linde, die neet alleene de breede straote oaverspanden maor ook met zien onmundig zwaore krone wiet oaver de huze hen hink. As die linde bleuiden, ging d’n ‘en wolk van zeute geur deur de straote. De menschen kekken dank- baor nao boaven. En dan kwammen d’r doezenden kleine leavende tweedekkertjes et toaverpaleis binnen um van de zeutigheid te smullen. En as-t’r reagen kwam, dan heitten et: “Gauw onder de greune poorte!” Want de linde was as ’n pareplu, i bleven er lange dreuge onder. Achter ’t gemeintehoes stond ’n eik die d’r met ziene lange wortels an ‘e veurkante onder hen kwam, en bi ’t Kettelshoes ’n mirakels mooie linde, die esneuid was as ’n luchballon. Die wordden dan ook biej ons veur verschrikkelik merk- waardig eholden.

Now bunt al die op-eneumde wonderen weg. Gelukkig hebt wi in ’t Plantsoen nog ’n klooken kristanjeboom met wel doezend witte keerskes in den zommer. Op stille aovenden blös ons harmoniekorps daor wel ‘s ’n paar stukskes veur et lachende en joechterende (stoeiende) jonge volk en veur de kinder die rearend deur en um et plantsoen gespelt. En dat gebeurt nooit bi den Kroezeboom op den Weg nao de mölle, en toch is die boom, zo lange as mi heugt, den könnink ewes onder al onze darpsbeume. ’t Is ’n eik op acht stammen maor toch op een voot- stuk. D’r könt wel vieftig menschen onder staon zonder nat te worden, as ’t reagent. Want de krone is wel zestig meter in umtrek. Lang eleëne was ‘t ‘en groevenboom. Want as ’n dooden nao de groeve wordden edragen, dan begonnen de lujers onder den toorn neet eerder an ’t klokketouw te trekken, veurdat et liek onder den Kroezeboom an-ekommen was. Daorumme heitten-e in die dage de Luebössche. Now Wet de meisten neet meer van die name af. Die hebt ze vergetten. Jao, d’r kwam ’n tied dat ze ‘m Luze- bössche neumden. Neet oet minachtinge, maor umdat er ’n Duutsche kamenier bi de hoogheid op ’t Hoes kwam te wonnen die Luise Busch heitten. Ze wazzen neet stark genog in ‘e Duutsche spellinge en daorumme doopten ze den mooien boom op eur manier op niesjes d’r met.

Now is ook die smadelike naam vergetten en heit-e Kroezeboom.

As-e kon praoten! Dan kon-e wat vertellen van opschötlinge en jongse die onder ziene täkke hebt zitten opsniejen en luusteren. Grappige vertelsels bi dag en griewelike dinge in den aovend nao oelenvloch (schemering).

Want, veural in den zommer ging-t-er gin aovend veurbi, dat de bänke um den boom neet bezet wazzen met old en jong. Daor wordden vertelsels op-edischt oare den duvel en spoken, oaver eerdmännekes, witte wieve en heejmännekes. As et donker wordden, kregen-i somtieds ’n lawammes um de eure van eene die et te benauwd kreeg en dat neet wetten wol, maor de gelegenheid op die manier maakten um d’r vandeur te können gaon. Heurt, how Jan Bakkers Willem verlelden van zien bessevaar (grootvader), die dichte bi ’t karkhof ewond hef.

“Too Bessevaar ‘en jonge was, gink-e op ’n aovend um ’t hoes hen. Hi wol ’t hoonderhok sloeten, want er was ’n ulk (bunzing) in de buurte. Opens sprong den duvel op ‘e hegge van ’t karkhof. Die liekten finaol op ’n zwarte katte. Maor ’t was gin katte. Dat wos bessevaar en ‘t griewelde ‘m arg. Maor hi gink toch nao de hoon- der, slot et heksken en too gauw weer de schoere in. ’s Anderendagens um oelenvloch was den duvel d’r weer, maor now met zokke gleujende euge, dat besse- vaar d’r glad van schrikten. Daorumme reep-e: “Bu’j den duvel, gaot dan hen; maor bu’j’ van God, helpt mi dan!” Nog eaven gloepten den duvel bessevaar an, dan nam-e ‘en sprong en weg was-e in ‘e böschkes.” Wenninks Berend Hendrik hef ook wel es van rare Dingen eheurd: “Daor hef veur tieden in Lochem ‘en heel old manneken ewond die in ziene jonge jaöre veur gin duvel of dood barg gink. Dan kwam-e iederbods (telkens) den duvel inteagen. Maor hi had altied ‘n knuppel bi zich en zo kon-e zich den duvel van ’t lief holden. Ens op ’n laten aovend zat-e bi de Podden (een bron) onder an’e barg. Too-t-e zich veuraoverboag um de volle maone in ’t water te zeene, zag-e, dat den duvel um op ‘e nek zat, en hi veulden, dat-e neet weer oaverende kon kommen. En hi zol d’r nog zitten, as-e den duvel neet beloafd hadde, nao Lochem te gaone, daor ’n klokke oet den toorn te stellen en die ‘e Pod- den te smieten. Dat hef-e edaone en daurumme neumt ze de Podder now de Duwelskolk.”

“How groot is den duvel dan wel?” vrög Aornt Pillink.

“Och”, meint Berend Hendrik, “al dat good, duvels, spoken en eerdmännekes maakt zich heel klein, as ze kwaod in den zin hebt. Dat doot ze um neet ezeen te worden.”

“Dat is zo,” valt Mulders Jan in; “in vroggere jaöre veurden Sprokkelmans Willem met den vrachwagen van Borkelo nao Deaventer. Hi gink midden in ‘n nach van hoes um vrog in den margen op den Brink te weazen. Ens had-e ‘en zwaore vrach met twee peerde veur den wagen, maor al in ‘e Nettelhors bleven de peerde staon. Hi legden de zwöppe d’r op, maor how hi sloog, de wagen verzat zich neet. Too geiselden-e nog ens ’n paar maol d’r oaverhen en nog gaf ’t niks. Hi gink van den wagen en grep in ’t rad. Maor jaowel, d’r was gin vergank in te kriegen. Hi prakkezeern zich den kop gek, how dat zat. Daor veulden-e met ‘e klomp, dat er wat onder teagen ’t rad lag. Hi tastten er met ‘e hand nao en wat was ‘t? ’n Zwaore kei, waor ’t rad teagenanston. En too-t-e de kei wegnam, zag-e d’r ‘en dood-edrukt eerdmän- neken opliggen. Dat had de kei veur ’t rad eholden.”

“En how groot was ‘t?”

“As ’n eavertasse (hagedis).”

“En daor had et eerdmänneken zich in veranderd?”

”Bo wisse.”

“Zal ik now ook es wat zeggen, lue?” röp Derk, ‘en jongen bouwknech van ’t Garvelink. “Allemaole smoesjes, die vertelsels. Praötjens oet ’n olden heiden- tied. D’r bunt gin geesten en spoken en eerdmännekes en duvels, zeg onzen meister. Die dinge wordt alleene leavendig eholden deur de verbeeldinge van bige- leuvige en bange menschen.

“Jao,” antwoordt Jan Bakkers Willem, ik wette wel, d’r bunt menschen die-t er neet meer an geleuft. Ook meister, how verstandig den anders weazen mag, Wil d’r neet van wetten en iej Derk meschien ook neet. Now, daor bu’j’ niks minder um, maor wat waor is, is waor. A’j’ heurt, wat ik an ‘e Lembrugge beleafd hebbe, zu’j’ meschien toch anders praoten.”

“Vertel op”, zegt Albert van Toone Jan.

“ ’t Was in October van ’23, ’t zelfde jaor dat de könninginne 25 jaor regeerd hadde – daor he’k et zo good van ontholden -, now, ’t was dan op ’n aovend da’k op ‘e streup was bi de Lenbrugge. Ik wachtten op ’n haze. ’t Was helderlicht maone. Al’n uurken ha’k zitten oetkieken en ‘k begon mi al fraoi te vervelen. Daor sloog et op ‘e Borklosche toorn twaalf en nog gin haze. Opens heurden ik wat geritsel, en jao, daor kwam-t er eene an, ‘en mooien, ‘en heel grooten. Ik legden an en wachtten nog eaven. Maor wat was dat? Too de have kort bi de brug was, wordden-e aldeur grooten, op ’t lest zo groot as ’n kälfken en nog greuiden-e an. Dat leek mi al te raar, ’t kon gin good spul weazen en daerumme ging ‘k hen en nae ’t hoes.”

“He’j’ wel es van ’t heejmänneken eheurd?” vrög now Berend van ’t Kämpken.

“Nee, vertel op, Berend.”

“Da’s ’n kwaod spook. ’t Röp veural bi rowweer: Heej, heej! A’j’ heurt, dan mo’j’ veurzichtig weazen. Want a’j’ antwoord geaft op zien geroopte, dan springt et ow op ‘e rugge en geeft daor neet weer vedan, veur da’j’ in ’t hoes komt. En ’t wordt how langer zo zwaorder, zoda’j’ ’t op ’t lest haaste neet meer beuren könt. En ’t kik ow aldeur met glönnige euge oaver den scholder an as ’n katte. Lestens nog keerden ‘en timmerman onder Eibargen met zien gerei in ’n bak op den scholder nao ’t hoes. In ‘e stille laan heurden-e roopen: Heej, heej! Too zea-e : Now wi’k toch es zeene, of ‘t waor is wat de lue zegt: — Heej, heej! reep-e weerumme, en waor is ‘t, wa’k ow zegge, daor zat em et spook al in ‘e timmerbak en kek em glönnig an. De man wordden bange, zat den bak neer en maak- ten zich oet ‘e veute.”

“En ik heb er genog van,” zeg Derk en steet op. “Blief ilue mekaore nog maor ’n störmken den kop gek praoten met ow malle verzinsels, ajuus!”